Ümmi kelimesi arapça kökenli bir kelimedir. Okuma yazma bilmeyen kişilere ÜMMİ denir. Sözlüklerimizde “kastetmek” anlamına gelen “emm” kökeninden veya “anne” anlamına gelen ümm ya da “topluluk, millet” vb. anlamları ifade eden 'ümmet' kelimesine nisbetle elde edilen ümmî “okuma yazma bilmeyen, tahsil görmemiş; az konuşan, konuşurken hata yapan kimse, okuma yazması olmayan, okula gitmemiş” anlamlarına gelmektedir. Ümme nisbeti halinde ise “annesinden doğduğu gibi kalmış, tabiatı bozulmamış, sonradan okuma yazma öğrenmemiş” vb. anlamına gelirken ümmete nisbeti durumunda bağlı bulunduğu topluma mensup, onların özelliklerini taşıyan, bilgi ve becerilerini bu çerçevede kazanmış kimseyi ifade eder. Yani 'ümmi' kelimesi geniş anlamlar içermektedir.
ÜMMİ KELİMESİNİN SADECE BİR ANLAMI YOKTUR
Dil bilimciler kelimenin bu mânaları elde etmesini, Arap toplumunun kutsal kitabımız olan Kur’an’ın nâzil olduğu dönemde genelde okuma yazma bilmeyenlerden meydana gelmesiyle ifade etmektedirler. Bu iki anlam kadar güçlü bir şekilde ifade edilmemekle birlikte ümmînin Mekke şehri için söylenen “ümmü’l-kurâ” (şehirlerin anası / esası) terkibine nisbetle kullanıldığını söyleyenler de bulunmaktad olup, (el-Müfredât, “emm” md.; Lisânü’l-ʿArab, “emm” md.). Kelimenin ayrıca “emm” anlamından nisbetinden de söz edilmekte ve A‘râf sûresinin 157. âyetindeki “ümmî” kelimesinin kırâat-i aşere imamlarından Ya‘kūb el-Hadramî tarafından “emmî” şeklinde okunuşunun bunu teyit ettiği vurgulanmıştır. (Ebû Hayyân, 5, 403). Bu durumda söz konusu âyet, “Hz. Muhammed (sav) her bir fert için maksuttur” anlamını taşımaktadır. Sözlüklerimizdeki anlamı terkedilerek kelimenin böyle bir mânaya hamledilmesini destekleyen bir delil yoktur, ayrıca âyet ve hadislerde geçtiği yerlerde kelimeye “maksut” anlamı verilmesinin mümkün olamayacağı gerekçesiyle bu görüş sıkça eleştirilmiştir
(Bâcî, neşredenin girişi, s. 30- 31).
ÜMMİ KELİMESİ KUR'AN DA KAÇ YERDE GEÇİYOR?
Ümmî kutsal kitabımız Kur’an’da 6 yerde geçmektedir. Bunların ikisinde (el-A‘râf 7/157 - 158) tekil olarak ve Hz. Peygamber’in bir vasfı şeklinde kullanılırken diğer yerlerde çoğul haliyle “ümmiyyûn” şeklinde geçmektedir. Diğer 4 yerden birinde (el-Bakara 2/78) yahudilerden bir topluluk, 3'e (Âl-i İmrân 3 / 20, 75; el-Cum‘a 62 / 2) Arapların kastedildiği biliniyor. 3 âyetin birinde (Âl-i İmrân 3/75) yahudilerin bu kelimeyi Ehl-i kitap’tan olmayan Arap ırkı için kullandıkları görülmektedir. Ümmî hadislerde de “yazı yazmayı bilmeyen, tahsil görmemiş kimse” anlamında geçer. Bunlardan birinde Hz. Peygamber (sav), “Biz ümmî bir topluluğuz, yazı yazmayız ve hesap yapmayız” demiştir.
(Müsned, II, 43, 56, 122, 129; Buhârî, “Ṣavm”, 13; Müslim, “Ṣıyâm”, 15). (alıntıdır)
